بهترین تعبیر در باره استاد شهید مطهرى، کلام امام خمینى - رضوان الله علیه - است: «شهید بزرگوار و متفکر و فیلسوف و فقیه عالیمقام مرحوم آقاى حاج شیخ مرتضى مطهرى - قدس سره - ... که در اسلام شناسى و فنون مختلفه اسلام و قرآن کریم کم نظیر بود ... در عمر کوتاه خود اثرات جاویدى به یادگار گذاشت که پرتوى از وجدان بیدار و روح سرشار از عشق به مکتب بود. او با قلمى روان و فکرى توانا در تحلیل مسائل اسلامى و توضیح حقایق فلسفى با زبان مردم و بى قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت. آثار قلم و زبان او بى استثنا آموزنده و روان بخش است و مواعظ و نصایح او که از قلبى سرشار از ایمان و عقیدت، نشات مى گرفت، براى عارف و عامى سودمند و فرحزاست. ...»

نظر استاد شهید مطهرى در باره هر مساله اسلامى، آینه اسلام ناب محمدى(صلی الله علیه و آله) است که با دلیل استوار و عبارات رسا و زیبا بیان کره است. عمده مباحث استاد در باره غدیر، در کتاب پر برگ و بار «امامت و رهبرى » ذکر شده است در آستانه .. . سالگرد شهادت آن مرزبان فرهنگ علوى یاد او را با نشر اندیشه  هاى غدیرى وى گرامى مى داریم.

غدیر و آینه تبلیغ :

استاد، در بحث «امامت در قرآن » به آیات مورد استدلال شیعه، توجه کرده و بعد از ذکر و شرح آیه «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون » (مائده - 55) به تفسیر آیه تبلیغ پرداخته و مى نویسد:

«... از آیاتى که در این مورد در سوره مائده وارد شده یکى این آیه است: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته (سوره مائده آیه 67) اینجا لحن، خیلى شدید است: اى پیامبر! آنچه را که بر تو نازل شد تبلیغ کن و اگر تبلیغ نکنى رسالت الهى را تبلیغ نکرده اى.

مفاد این آیه آنچنان شدید است که مفاد حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه، مات میتة جاهلیة » اجمالا خود آیه نشان مى دهد که موضوع آنچنان مهم است که اگر پیمغمبر تبلیع نکند، اصلا رسالتش را ابلاغ نکرده است.

سوره مائده به اتفاق شیعه و سنى، آخرین سوره اى است که بر پیغمبر نازل شده و این آیات، جزء آخرین آیاتى است که بر پیغمبر نازل شده یعنى در وقتى نازل شده که پیمغبر(صلی الله علیه و آله) تمام دستورات دیگر را در مدت سیزده سال مکه و ده سال مدینه گفته بوده و این، جزء آخرین دستورات بوده است. شیعه سؤال مى کند: این دستورى که جزء آخرین دستورهاست و آنقدر مهم است که اگر پیغمبر آن را ابلاغ نکند، همه گذشته ها کان لم یکن [هیچ و پوچ] است چیست؟ یعنى شما نمى توانید موضوعى نشان بدهید که مربوط باشد به سالهاى آخر عمر پیغمبر و اهمیتش در آن درجه باشد که اگر ابلاغ نشود هچ چیز ابلاغ نشده است. ولى ما مى گوییم آن موضوع، مساله امامت است که اگر نباشد، همه چیز کان لم یکن است، یعنى شیرازه اسلام از هم مى پاشد. به علاوه شیعه از کلمات و روایات خود اهل تسنن، دلیل مى آورد که این آیه در غدیر خم نازل شده است.» (1)

غدیر و آیه اکمال دین :

شهید مطهرى آیه اکمال را این چنین تفسیر مى کند:

«در همان سوره مائده، آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا» (مائده آیه 3): امروز دین را به حد کمال رساندم و نعمت را به حد آخر، تمام کردم، امروز است که دیگر اسلام را براى شما به عنوان یک دین پسندیدم، نشان مى دهد که در آن روز، جریانى رخ داده که آن قدر با اهمیت است که آن را مکمل دین و متمم عمت خدا بر بشر شمرده است و با بودن آن، اسلام، اسلام است و خدا این اسلام را همان مى بیند که مى خواسته و با نبودن آن، اسلام، اسلام نیست. شیعه به لحن این آیه که تا این درجه براى این موضوع اهمیت قائل است استدلال مى کند و مى گوید: آن موضوعى که بتواند نامش مکمل دین و متمم نعمت و آن چیزى باشد که با نبودنش، اسلام، اسلام نیست، چه بوده است؟ مى گوید ما مى توانیم موضوعى را نشان بدهیم که در آن درجه از اهمیت باشد ولى شما نمى توانید. به علاوه روایاتى هست که تایید مى کند این آیه هم در همین موضوع [غدیر خم] وارد شده است.» (2)

مراد از «الیوم » چه روزى است؟

در باره این که مقصود از «الیوم » در آیه اکمال دین، چه روزى است، استاد مطالبى پر بار و پردامنه (3) عرضه مى دارد و به نقد و بررسى آراء در این موضع مى پرازد. او بعد از ذکر و نقد آراء دیگر (1- روز بعثت 2- روز فتح مکه 3- روز قرائت سوره برائت) به بیان و استدلال شیعه پراخته و مى گوید:

«... استدلال شیعیان یکى از جنبه تاریخى است که مى گویند وقتى ما مى بینیم در لفظ آیه: الیوم اکملت لکم دینکم این مطلب نیست که «امروز» کدام روز است، به تاریخ و شان نزولها مراجعه مى کنیم در نتیجه مى بینیم [که روایات]نه یکى، نه دو تا و نه ده تا بلکه به طور متواتر مى گوید: این آیه در روز غدیر خم نازل شد که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) على(علیه السلام) را به جانشینى خودش نصب کرد.

... ولى ... آیا قرائنى که در خود آیه هست، همین را که تاریخ تایید مى کند، تایید مى نماید یا نه؟ [مى بینیم که تایید مى کند] آیه این است: الیوم یئس الذین کفروا من دینکم. امروز (یا بگوییم آن روز) کافران از دین شما مایوس شدند. این را ما ضمیمه مى کنیم به یک سلسله آیات دیگرى در قرآن که مسلمین را تحذیر مى کند، مى ترساند و مى گوید کافران دائما نقشه مى کشند و دوست دارند که شما را از دینتان برگردانند و علیه دینتان اقدام مى کنند ... از طرف دیگر مى بنیم در آن آیه مى گوید ولى امروز دیگر مایوس شدند، از امروز دیگر فعالیت کافران علیه دین شما به پایان رسید فلا تخشوهم دگر از ناحیه آنها بیمى نداشته باشید و اخشون از من بترسید! ...

پس معنى - الیوم یئس الذى کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون - این است که دیگر کافرهاى بیرون جامعه اسلامى [از اینکه دین شما را از بین ببرند] مایوسند، از ناحیه آنها دیگر خطرى براى عالم اسلامى نیست، از من بترسید یعنى از خودتان بترسید. اى جماعت مسلمین! بعد از این اگر خطرى باشد آن است که خودتان با نعمت اسلام بد عمل بکنید، کفران نعمت بکنید، آن استفاده اى را که باید ببرید نبرید، در نتیجه، قانون من در مورد شما اجرا شود: ان الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم. از این روز، دیگر خطرى از خارج، جامعه اسلامى را تهدید نمى کند [زیرا، امام و حافظ نظام، تعیین شد] خطر از داخل تهدید مى کند.» (4)

تواتر حدیث غدیر :

استاد، یکى از ادله شیعه در امامت را تواتر حدیث غدیر شمرده و مى نویسد:

«... [خواجه نصیر] مى گوید و لحدیث الغدیر المتواتر: حدیث غدیرى که متواتر است. متواتر اصطلاحى است در علم حدیث... تواتر یعنى [مقدار نقل خبر] فوق تبانى [بر دروغ] باشد... شیعه مدعى است که نقل خبر غدیر در حدى است که ما احتمال تبانى هم در آن نمى توانیم بدهیم و بگوییم مثلا چهل نفر از صحابه پیغمبر تبانى کردند بر یک دروغ! خصوصا که بسیارى از ناقلان این خبر، جزء دشمنان على(علیه السلام) بوده یا از طرفداران ایشان شمرده نشده اند...». (5)

شهید مطهرى در باره این قسمت از روایت غدیر که «من کنت مولاه فهذا على(علیه السلام) مولاه » معتقد است که حتى شاید سنیها هم نتوانند انکار کنند که متواتر است. (6)

حدیث غدیر در منابع تاریخى :

در نظر استاد، گذشته از کتب روایى، حدیث غدیر در بسیارى از کتب تاریخى هم ذکر شده است که آن کتب از منابع معتبر و مهم تاریخ شمرده مى شوند:

«قدیمیترین کتاب تاریخى اسلام از کتابهاى تاریخ عمومى اسلامى و از معتبرترین کتابهاى تاریخ اسلامى که شیعه و سنى آن را معتبر مى شمارند کتاب تاریخ یعقوبى است. مرحوم دکتر آیتى هر دو جلد این کتاب را ترجمه کرده اند، کتاب بسیار متقنى است و در اوایل قرن سوم هجرى نوشته شده است. ظاهرا بعد از زمان مامون و حدود زمان متوکل نوشته شده. این کتاب که فقط کتاب تاریخى است و حدیثى نیست، از آن کتابهایى است که داستان غدیر را نوشته است. کتابهاى دیگرى که آنها را هم اهل تسنن نوشته اند نیز حادثه غدیر خم را ذکر کرده اند. (7) »

غدیر در آیینه شعر :

ادبیات و به ویژه شعر، آیینه تمام نماى فرهنگ جامعه است و حضور مساله اى در ادبیات هر زمانى، نشانه مطرح بودن آن مى باشد. و غدیر در همه قرنها در ادب و فرهنگ مردم حضور داشته است. استاد در باره توجه علامه امینى در الغدیر به این مساله مى نویسد: «... (الغدیر) از جنبه ادبى هم استفاده کرده است، چون در هر عصرى هر مطلبى که در میان مردم وجود داشته باشد، شعرا آن را منعکس مى کنند... [علامه امینى] مى گوید اگر مساله غدیر مساله اى بود که به قول آنها مثلا در قرن چهارم بوجود آمده بود، دیگر در قرون اول و دوم و سوم، شعرا، این همه شعر، در باره اش نگفته بودند. در هر قرنى ما مى بینیم که مساله غدیر، جزء ادبیات آن قرن است. بنا بر این، چگونه مى توانیم این حدیث را انکار کنیم؟!» (8)

شرح حدیث غدیر :

استاد، این حدیث را که حدیث هدایت و روشنایى است - این چنین ذکر و شرح مى کند:

هنگامى که به غدیر خم که نزدیک جحفه (10) است رسیدند، قافله را متوقف و اعلام کردند که مى خواهم در باره موضوعى با مردم صحبت کنم. (این آیه ها نیز در آنجا نازل شد.)بعد دستور داد که منبرى برایش درست کردند. از جحاز شتر و چیزهاى دیگر، مرکز مرتفعى ساختند. حضرت رفت بالالى آن و مفصل صحبت کرد:

الست اولى بکم من انفسکم؟ قالوا: بلى. آنگاه فرمود: من کنت مولاه فهذا على مولاه. بعد از این بود که این آیه نازل شد: الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى... اینها را در کتابهایى مثل الغدیر یا ترجمه هاى آن نوشته اند. کتابى را چند سال پیش در مشهد همین جوانان کانون نشر حقایق [اسلامى] منتشر کردند که تقریبا (11) زبده و خلاصه اى است در مساله غدیر. براى مثل آقایان، شاید خواندن آن کتاب، مفید باشد...». (12)

پى نوشت ها :

1- امامت و رهبرى، چاپ دوم 1364 ش. ص 61 - 62.

2- امامت و رهبرى، ص 62 -63.

3- مطالب استاد در 20 صفحه ذکر شده است: امامت و رهبرى، ص 118 -137.

4- امامت و رهبرى، ص 132 -137.

5- همان، ص 104 - 105.

6- همان، ص 113.

7- امامت و رهبرى، ص 130.

8- امامت و رهبرى، ص 101.

9- حجة الوداع در سال آخر عمر حضرت رسول، دو ماه مانده به وفات ایشان، رخ داده است. وفات حضرت رسول در بیست و هشتم صفر یا به قول سنیها در دوازدهم ربیع الاول اتفاق افتاده. در هجدهم ذى الحجه به غدیر خم رسیدند. مطابق آنچه که شیعه مى گوید حادثه غدیر خم دو ماه و ده روز قبل از وفات حضرت روى داده و مطابق آنچه که سنیها مى گویند این حادثه دو ماه و بیست و چهار روز قبل از رحلت حضرت رسول اتفاق افتاده است. (این مطلب از استاد شهید است).

10- ... جحفه، میقات اهل شام است یعنى وقتى افراد از راه شام که شمال غربى [مکه] مى شود مى آمدند، پس از پیمودن اندکى از راه به جحفه مى رسیدند. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آنجا را میقات قرار دادند براى مردمى که از آن راه مى آیند. غدیر خم، نزدیک جحفه است و محلى بوده که مسلمین در بازگشت از مکه وقتى به آن نقطه مى رسیدند متفرق مى شدند، اهل مدینه به مدینه مى رفتند و دیگران نیز به شهرهاى خود. (این مطلب هم استاد شهید است.)

11- مراد استاد شهید، کتاب «حساسترین فراز از تاریخ یا داستان غدیر» است که آن را جمعى از دبیران تالیف کردند و بارها چاپ شده و از جمله دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم آن را منتشر کرده است.

12- امامت و رهبرى، ص 130 - 132 و رک: همان، ص 84 - 85.

منبع : فرهنگ کوثر، 1376 ، شماره 2